Witold Pilecki, rotmistrz kawalerii Wojska Polskiego, żołnierz Armii Krajowej, a po wojnie – antykomunistycznego podziemia, jest uważany za jednego z największych polskich bohaterów historii XX wieku. Był więźniem i organizatorem ruchu oporu w niemieckim obozie koncentracyjnym Auschwitz, autorem raportów o Holocauście, tzw. Raportów Pileckiego. Brał udział w Powstaniu Warszawskim.
W październiku 1945 roku, na rozkaz generała Andersa, wrócił do Polski, by prowadzić działalność wywiadowczą na rzecz II Korpusu. Zorganizował siatkę wywiadowczą i rozpoczął zbieranie informacji wywiadowczych o sytuacji w Polsce – o żołnierzach Armii Krajowej i II Korpusu więzionych w obozach NKWD i deportowanych do Związku Sowieckiego. Prowadził też wywiad w Ministerstwie Bezpieczeństwa Publicznego, MON i MSZ. Nie wykonał rozkazu Władysława Andersa, polecającego mu opuszczenie Polski w związku z groźbą aresztowania.
Zatrzymany przez bezpiekę w 1947 roku, został oskarżony o działalność szpiegowską, a następnie w pokazowym procesie skazany na śmierć i stracony 25 maja 1948 roku. Jego ciała do dziś nie odnaleziono. Wyrok został unieważniony w 1990 roku przez Sąd Najwyższy.
O niezwykłym bohaterstwie rotmistrza Pileckiego najlepiej świadczy fakt, że jako żołnierz konspiracyjnej Tajnej Armii Polskiej, poszedł na ochotnika do Auschwitz, wykonując rozkaz infiltracji i zorganizowania tam struktur ruchu oporu. Na wolność wydostał się dzięki brawurowej ucieczce.
O niemal trzech latach pobytu rotmistrza Pileckiego w Auschwitz mówił w ubiegłym roku Jacek Pawłowicz, dyrektor powstającego w dawnym więzieniu przy Rakowieckiej Muzeum Żołnierzy Wyklętych i Więźniów Politycznych PRL:
We wrześniu ubiegłego roku przy Muzeum II Wojny Światowej w Gdańsku odsłonięto pomnik Witolda Pileckiego. Dyrektor muzeum Karol Nawrocki mówił, że obelisk rotmistrza jest inspiracją do pielęgnowania najważniejszych wartości:
Życiorys rotmistrza Pileckiego jest bogaty w różnorodne wydarzenia i wiele osób może się z nim identyfikować – mówił w 2016 roku historyk profesor Jan Żaryn:
Po ucieczce z Auschwitz rotmistrz Pilecki działał w konspiracji, brał udział w Powstaniu Warszawskim, później trafił do niewoli niemieckiej, a następnie dołączył do 2. Korpusu generała Władysława Andersa.
Po wojnie walczył w antykomunistycznym podziemiu, między innymi gromadził meldunki o represjonowaniu żołnierzy AK przez NKWD, więzieniach i deportacjach na Syberię.
W 1947 roku został aresztowany i oskarżony o działalność szpiegowską. Przez blisko rok był torturowany w areszcie. Podczas ostatniego widzeniu z żoną powiedział, że „Oświęcim to była igraszka”.
Skazano go na karę śmierci. Prezydent Bolesław Bierut nie zgodził się na ułaskawienie. Wyrok wykonano 25 maja 1948 roku strzałem w tył głowy. Rotmistrz Pilecki pozostawił córkę i syna. Andrzej Pilecki po latach (2016) wspominał, że skazanie jego ojca w stalinowskim procesie miało ogromny wpływ na dalsze życie rodziny:
Historyk Wiesław Jan Wysocki z Uniwersytetu Kardynała Stefana Wyszyńskiego, podkreślił (2016), że Witold Pilecki był człowiekiem bez skazy, postacią wyjątkowo szlachetną i zasłużoną dla Polski. Profesor Wysocki mówił, że przez cały PRL rotmistrz był skazany na zapomnienie:
Rodziny rotmistrza Pileckiego nie poinformowano o wykonaniu wyroku, a paczkę dostarczoną do więzienia przez żonę, oddano z informacją, że „wyjechał”. Bliscy poznali prawdę dużo później. Córka Witolda Pileckiego – Zofia – przez lata bezskutecznie szukała grobu ojca:
Ciała rotmistrza do dziś nie odnaleziono. Prace poszukiwawcze trwają. Tadeusz M. Płużański, autor książki „Rotmistrz Pilecki i jego oprawcy” mówił (2016), że prawdopodobne miejsce pochówku, to część Kwatery na Łączce na Wojskowych Powązkach.
Wyrok skazujący rotmistrza Witolda Pileckiego został unieważniony w 1990 roku, przez Sąd Najwyższy. W 2006 rotmistrz został pośmiertnie odznaczony Orderem Orła Białego. W 2013 – awansowany do stopnia pułkownika.
W 2018 roku imię Witolda Pileckiego otrzymała reprezentacyjna Sala Obrazowa w Kancelarii Prezesa Rady Ministrów. Pamiątkową tablicę odsłoniła córka rotmistrza – Zofia Pilecka-Optułowicz.
